Literati ayisyèn pran nesans li nan flanm dife libètè ak rebelyon kont esklavaj. Depi anvan menm endepandans lan, lespri ayisyen te kòmanse mete tèt li sou papye atravè powèm, diskou, ak pawòl revolisyonè ki te sèvi kòm zam kont enjistis ak opresyon. Istwa Ayiti kòm premye repiblik nwa endepandan te fòme yon baz solid pou literati ki pa janm separe ak batay pèp la. Se nan kontèks sa a ke literati ayisyèn te devlope kòm yon zouti pou sonje, pou deklare, e pi souvan, pou konteste. Premye ekriven ayisyen yo te mete aksan sou grandè batay libètè a, sou sakrifis pèp la ak sou nesesite pou konstwi yon nasyon ki fyè de ras li, kilti li, ak istwa li.

Pandan tout tan, literati ayisyèn suiv chemen tranzisyon epi adapte li ak reyalite politik, sosyal, ak ekonomik peyi a. Li evolye soti nan pwezi klasik ak oratè politik pou li rive nan woman, nouvèl, teyat, ak esè. Pami ekriven ki make tan, nou jwenn Oswald Durand, ki te chante bèlte lanati ak pèp la, epi ki te kreye powèm mitik tankou Choucoune. Pi lwen, nou jwenn Jacques Roumain, ak woman Gouverneurs de la rosée, kote li mete aksan sou lide kolektivite ak solidarite ant peyizan yo. Nan tan modèn, Marie Vieux-Chauvet, ak Frankétienne, pote yon literati ki plis enteryè, ki chaje ak denonsyasyon kont diktati, inegalite sosyal, ak vyolans estriktirèl. Chak jenerasyon ekriven pote pa yo, swa nan fòm klasik oswa avantgadis, men tout kenbe menm lanmou pou verite ak jistis.

Lang lan jwe yon wòl san parèy nan konstwiksyon literati ayisyèn. Pandan lontan, franse te lang literè prensipal la, sitou paske li te lang ofisyèl lekòl ak Leta. Men sa pa vle di kreyòl pa t prezan. Okontrè, kreyòl la te toujou vivan nan literati oral: kont, pawòl, chante, devinèt, ak powèm pèp la. Depi ane 1970 yo, gen yon mouvman konsekan pou mete kreyòl sou menm nivo ak franse, kòm lang literè, kòm lang ekspresyon entelektyèl. Ekriven tankou Frankétienne, Georges Castera, ak Mizraïm Elie te montre ke kreyòl la kapab pote tout pwa emosyonèl, estetik, ak refleksyon literè. Se pa sèlman yon lang kominote riral yo, men se vwa nasyon an tout antye.

Nan sans sa a, literati ayisyèn se pa yon senp pratik ekriti, men yon zak angajman. Li sèvi pou prezève memwa kolektif, mete limyè sou verite, epi leve konsyans. Pandan plizyè epòk, li te sèvi kòm fòm rezistans: pandan diktati yo, pandan okipasyon ameriken, pandan tranbleman tè, e menm pandan kriz migrasyon ak egzòd entelektyèl. Literati a pa janm pè mete dwèt sou sa ki fè mal, men li pa janm bliye sonje sa ki fè fyète tou. Se li ki pote mo sa yo ki konsole, ki soulaje, ki motive, e ki reveye. Se gras ak ekriven, powèt, jounalis, ak filozòf nou yo ke memwa istorik la pa efase, ke reyalite a pa kouvri ak manti, e ke rèv la pa janm mouri.

Se konsa literati ayisyèn kontinye viv: ant mo ak mo, ant pawòl ak silans, ant doulè ak espwa. Li tise lyen ant tan lontan, prezan ak lavni. Li rakonte sa ki pa di nan liv istwa yo, li selebre sakrifye ak memwa moun ki pa gen non sou moniman. Li se zèl Ayiti: li fè n sonje kote nou soti, li mennen nou kote nou ka rive, e li fòse nou reflechi sou ki kalite nasyon nou vle konstwi. Literati ayisyèn pa sèlman bay Ayiti yon figi, li bay li yon vwa. Yon vwa ki pale fò, ki pale klè, e ki refize pèdi.

                                Redaksyon : Kenny paul

Po nwa, se pote sou do ou yon istwa ki makonnen ak doulè, ak imilyasyon, ak dlo nan je ki pa janm seche. Anvan ou menm pran souf, koulè po ou deja sèvi kòm jij, kòm temwen, kòm prèv. Po nwa se yon siy ou pote ki fè ou vin koupab anvan ou menm aji. Se pa ou menm yo jije, men tout eritaj ou, tout ras ou, tout kontinan ou. Kolonizasyon, esklavaj, kidnap lespri, se pa istwa lwen, se chak selil ki pote sa. Sa ou pote sou po ou, se pa koulè sèlman — se chay tout pèp ou.

Po nwa se pa sèlman koulè, li se temwen opresyon. Li se mak baton ki pa janm geri, li se ekchoufe yon sistèm ki pa janm chanje. Nan lekòl, yo pa montre istwa ou; nan ekonomi, ou jwenn ti bout ki pa sifi; nan relijyon, dye ou blanchi, lespri ou trennen. Chak kote ou pase, ou oblije eksplike tèt ou. Ou dwe montre ou pa danjere. Ou dwe “prouve” ou entèlijan, ou sensè, ou liman. Sosyete mete ou nan pozisyon kote ou toujou anba egzamen, ou pa janm sifi pa ou menm.

Men malgre tout sa, po nwa se pa pè. Po nwa se pa soufrans sèlman. Po nwa se flanm ki pa mouri. Se rasin ki pa rache. Se memwa tout jenerasyon ki te leve men pou di “non.” Se memwa kòd ki pa kase diyite. Se lespri ki di: “m ap viv, malgre tout.” Chak souf ou pran, chak pawòl ou di, chak jan ou mache — se revolisyon. Ou se vwa sa yo yo te eseye fèmen, men ki kontinye pale. Ou se flanm sa yo yo te eseye etenn, men ki kontinye limen. Po nwa se son, se ritm, se batman kè limanite.

Po nwa pa chache pitye, po nwa pa chache pèmisyon. Po nwa se orijin, se sous. Po nwa se pa krim, li se kado. Se sa moun pè: limyè ki soti nan sa yo te panse ki te fè nwa. Po nwa se pa viktim sèlman, li se batay, li se jistis ki pa lage, li se fyète ki pa bese tèt. Po nwa se rasin pèp, se flanm eritaj, se fondasyon limanite. Se nan po nwa sa a verite ap revele, non pa pou vanje, men pou libere. E si limanite vle wè limyè vre, se sou po nwa a li dwe gade, paske se la flanm lespwa ap boule pou tout limanite leve tèt li.

                                 Redaksyon : Kenny paul

Yon nèg nwa kouche atè, figi l kole ak asfalt la, yon jenou peze sou kou l. Tankou yon bèt yo mete atè pou l pa leve, li kriye, li rele manman l, li chèche souf malerezman souf la te sispann. Se pa paske li te fin viv, men paske sistèm lan te deside li te viv twò lontan. Lanmò Georges Floyd se pa lanmò yon sèl moun, se lanmò tout moun ki ap viv ak chay rasis chak jou. Se pa lanmò prive, men yon lanmò piblik, pou tout limanite gade, pou tout limanite tande, men tou, pou limanite konprann sa ki te pase a.

Jenou ki te sou kou li a pa t sèlman jenou yon polisye, se te pwa tout yon listwa. Se pa Derek Chauvin sèlman ki te sou do Georges Floyd, men se tout sistèm lan: kolonyalism, esklavaj, segregasyon, prizon, mizè, disparisyon. Chak segonn jenou sa a te kontinye peze, se chak syèk rasis ki t ap repete. Pa t gen zam, pa t gen vyolans: se souf li li te ofri kòm dènye mo. “M pa ka respire.” Se te konfesyon l, se te lapriyè l, se te akizasyon li.

lanmò Georges Floyd la, se tankou yon pyebwa nwa k ap pouse nan mitan jaden libète, men chak fwa l eseye fleri, yo koupe l, yo boule l. Se pa fèy li yo yo pè, se rasin li yo. Se pa Georges Floyd yo touye, men sesa li reprezante: memwa batay, prezans ki pa mande pèmisyon, diyite ki refize mete tèt li atè. Lanmò li vin tounen yon glas limanite gade ladan, men gen anpil ki fèmen je yo, yo pa vle rekonèt sa yo kontinye ap tolere.

Georges pa mouri pou kont li. Se remò ki mouri, se jistis ki mouri, se lespwa ki chak jou leve pou l jwenn limyè. Men nan fè nwa sa a, vwa li kontinye pale. Non li tounen drapo, tounen pawòl, tounen limyè. Chak moun ki leve kont rasis, chak moun ki pale pou diyite, ap mete souf nan non li. Georges pa disparèt. Se nou menm ki dwe reflechi sou ki jan nou viv, paske chak jenou ki sou kou se pa sèlman opresyon, men se avètisman pou yon sosyete ki refize wè verite l.      

                                        Redaksyon : kenny paul